We gooien je het diepe in, en jij moet daarmee omgaan.

In Out Of Order, de recentste voorstelling van het Britse theatergezelschap Forced Entertainment, zit een groep clowns rond een tafel. Elk stil moment vult zich telkens met de volgende conflictueuze explosie. ‘In de figuur van de clown gaan komedie en tragedie hand in hand. Maar met de huidige politieke en klimatologische crises in het achterhoofd, is zijn aanwezigheid op scène natuurlijk geen toeval’, zegt regisseur Tim Etchells.

Forced Entertainment bestaat al meer dan dertig jaar. Hoe bewaar je het evenwicht tussen enerzijds trouw blijven aan de kern van waar het gezelschap voor staat, en tegelijk met elke voorstelling jezelf weer heruitvinden en met de tijd mee evolueren?

In de kern is Forced Entertainment een blijvende samenwerking tussen zes artiesten. In de loop van de tijd bouwen we een taal op, een reeks vaardigheden en aanpakken, collectieve kennis, en begrip. Dat gaat gepaard met een lang en langzaam soort politiek engagement. Ons doel is iets te ontwikkelen dat echt collectief is. Maar natuurlijk was er vanaf het begin al verandering: verschuivingen in de esthetica en verschuivingen in de manier waarop het proces werkt. Het gebeurde ook door andere mensen uit te nodigen om met ons samen te werken of door verschillende soorten projecten op te zetten. Dus het gaat inderdaad om een soort evenwicht tussen engagement voor een continu gezamenlijk proces en een openheid om wat we doen te laten beïnvloeden door de wereld en onze respons op die wereld.

Wanneer je Forced Entertainment bekijkt vanuit dat continue perspectief, zijn er verschillende elementen die almaar terugkeren, zoals herhaling. Waarin zit hem de kracht van herhaling?

We tonen bijvoorbeeld een groep mensen die zozeer gefascineerd of geobsedeerd zijn door iets dat ze er almaar weer naar terug willen keren. Zo wordt herhaling een manier om personages op te voeren die een probleem proberen te doorgronden of op te lossen, die zichzelf los proberen te maken of ergens uit proberen te geraken.

Gek genoeg gaan die voorstellingen evenzeer over verandering. Ze gebruiken herhaling om verandering te tonen. Wanneer elementen (zoals bewegingen of teksten) herhaald worden in onze voorstellingen, veranderen ze eigenlijk voortdurend – we stemmen het publiek af door de aandacht op verschillen en verschuivingen te richten.

Toont die constante zoektocht naar oplossingen ook een fascinatie voor mislukking?

Ik denk dat we vaak geïnteresseerd zijn in figuren die falen, die geen glorieuze, gemakkelijke oplossing voor hun probleem vinden. Ze zitten met iets en zoeken een uitweg. Er zit komedie in de mislukking, in de manier waarop mensen vastzitten in het materiële en er niet aan kunnen ontsnappen. In het leven zitten we allemaal met verschillende dingen en het is niet omdat we graag zouden willen dat er iets verandert, dat het ook zomaar gebeurt. Ik vind het fascinerend om mensen met iets te zien worstelen. Tegelijk erken ik ten volle hoe moeilijk dat is én de realiteit van werken in een situatie waarin we niet alles rondom ons kunnen controleren.

Out Of Order is jullie eerste stuk zonder woorden. In Real Magic zaten wel nog enkele woorden, hoewel die in de loop van de voorstelling hun betekenis verloren. Nu gaan jullie een stap verder.

De beslissing kwam voort uit het repetitieproces. Het was geen doel of ambitie vooraf. We begonnen dat stuk te maken zoals altijd: door verschillende materialen uit te proberen. Eigenlijk zijn we met veel tekst begonnen. Die probeerde het materiaal uit te leggen of erop in te grijpen, maar ik denk dat we allemaal aanvoelden dat hij het materiaal zwakker in plaats van sterker maakte. Gesproken taal reikt altijd een bepaald soort informatie of uitleg aan. En we vonden het net prettig dat er geen informatie kwam: wat gebeurt is wat gebeurt. Het is heel privé, maar ook superdirect. Het is wat het is. De gesproken taal was verwarrend, alsof het de lucht uit de ballon perste. Ik denk dat ik op een bepaald punt wist: hier ontdoen we ons eindelijk van alle gesproken taal.

In een tekst die je over Out Of Order hebt geschreven, noem je de figuren op het podium ‘bijna clowns’. Wat bedoel je daarmee?

In onze voorstellingen bekleden we de personen op scène met referenties aan een bepaalde theatrale of performatieve functie – ze kunnen eruitzien als cabaretiers of showdansers, of als clowns. Maar vervolgens doen ze nooit helemaal wat je van zulke figuren zou verwachten – alsof ze hun rol vergeten zijn of alsof ze momenteel niet aan het werk zijn. In Out Of Order zit een groep clowns rond de tafel en op verscheidene momenten lijkt er een gevecht of achtervolging in te zetten. Het zou hun clownsact kunnen zijn. Maar zeker zijn we niet. Is al dat discussiëren en vechten echt? Is het toneel? Doen ze het voor hun plezier? Haten ze elkaar? Hoe moeten we het begrijpen? Natuurlijk spiegelt het een situatie waar we ons ook buiten het theater vaak in bevinden: we komen in situaties terecht waarvan we niet snappen wat er aan de hand is, waar we niet zeker zijn van de status van wat ons omringt.

In die zin brengen we in Out Of Order een bizarre situatie op scène. Er is iets vreemds aan de hand en als publiek moet je je daartoe zien te verhouden. Je wordt in een confrontatie met de gebeurtenissen geduwd. Er is geen compromis, we gooien je het diepe in – niemand komt je alles uitleggen, niemand maakt een grap die aangeeft dat alles wel weer goed komt. Het is er gewoon en jij moet daarmee omgaan. We moeten erop vertrouwen dat het publiek een manier zal vinden om daar doorheen te komen.

Zoals zoveel van onze stukken balanceert dit stuk tussen speels, komisch, humoristisch, en de afgrond, dat gigantische gat eronder. We proberen het stuk in dat spanningsveld tussen die komische energie en het gevoel van een enorm emotioneel en politiek gat te houden. Daar willen we het hebben, precies op dat evenwichtspunt. Het is inherent aan de figuur van de clown, maar je vindt het evengoed bij Beckett en Bruce Nauman: die fascinatie voor figuren die bestaan om te entertainen en grappig te zijn, maar die ook een band hebben met conflict, geweld en tragedie. Precies dat hangt al in de lucht wanneer je die make-up aanbrengt.

Out Of Order is ook een uitdrukking die we gebruiken voor kapotte machines. Wanneer ze ‘buiten dienst’ zijn functioneren ze niet (meer). Mogen we de clowns als dysfunctionele clowns zien, dus clowns die niet optreden en bijgevolg niet langer efficiënt zijn, afgekeurd door een maatschappij die enkel efficiëntie en perfectie aanvaardt?

Ik denk dat er twee dingen spelen. Om te beginnen werken we vaak met figuren uit het populaire entertainment, het cabaret, de vaudeville of stand-up… Er is altijd een interesse voor wat er gebeurt wanneer het verkeerd loopt met zo’n uiterst efficiënte amusementsmachine of wanneer ze stopt met functioneren. De machinerie gaat kapot, maar sommige onderdelen blijven doorgaan. Wat zien we dan? Natuurlijk zijn er verschillende mogelijkheden: wanneer ze begint te haperen, begrijpen we beter wat entertainment is. We zien het geweld ervan – het geweld van wat het is om toeschouwer te zijn, of wat het is om uitvoerder te zijn. We beginnen de mensen achter het entertainment anders te bekijken. En poëtisch gezien verschijnen er nieuwe mogelijkheden wanneer dingen stuk gaan – je hebt het normale functioneren van de machine gereorganiseerd en er komt iets anders aan de oppervlakte.

Ook toont Out Of Order een groep mensen die rond een tafel zitten alsof ze een vergadering, discussie of conferentie bijwonen. Zo’n bijeenkomst van een groep rond een tafel kan veel dingen zijn. Het lijkt me niet verwonderlijk dat we Out Of Order of Real Magic net nu hebben gemaakt, in tijden van Brexit, Trump en klimaatverandering. Er heerst een gevoel dat politieke oplossingen in een eindeloze impasse terecht zijn gekomen. Zelfs wanneer iedereen het correcte antwoord op een vraag kent, lijken ze niet in staat om het ook zo te laten gebeuren. Ik denk dat die twee stukken de frustratie met onze structuren aanraken. En ze gaan heel erg over mensen die vastzitten in een sociale en politieke machine die niet naar behoren werkt.

Op vlak van entretainment zijn we ook geïnteresseerd in de vraag waar we een publiek naartoe kunnen brengen. Hoeveel van de efficiëntie van die zeer stricte amusementsmachines uit de populaire cultuur of de mainstream heeft een publiek nodig? We weten dat een publiek eigenlijk veel meer aan kan dan mensen doorgaans veronderstellen – ze kunnen naar veel verschillende plaatsen gebracht worden. Ik denk dat we ons daarom zozeer tot theatermaken aangetrokken voelen: omdat het een plaats is waar je nog kunt experimenteren en spelen met dat soort vragen om zo een heel ander soort contact met je publiek te creëren. Dat is wat we willen. Het is ons er niet enkel om te doen om die machine kapot te maken. Het draait om de ruimte en de connectie die je kunt openen met toeschouwers. En op de een of andere manier, wanneer je de machine stuk maakt, wanneer ze buiten dienst is, ontstaan er meer mogelijkheden dan wanneer alles op rolletjes loopt.

Een gesprek met Forced Entertainments Tim Etchells, door Eva Decaesstecker (november 2019, Kaaitheater)