The Divine Cypher

'Liefhebbers van clichés stel ik heel graag teleur'

Een interview met Ana Pi door Andy Furniere, in opdracht van BRUZZ. Meer informatie over de voorstelling, speeldata en credits zijn hier te vinden.

In de voorstelling The Divine Cypher in het Kaaitheater gaat de Afro-Braziliaanse choreografe Ana Pi in dialoog met de Amerikaanse filmmaker Maya Deren, die zo’n 80 jaar geleden in Haïti de vodou-dansen documenteerde. Ze vermijdt exotische clichés, maar legt de link met de hedendaagse urban dance, die sterk is beïnvloed door deze eeuwenoude choreografieën. “Het gaat niet over het oproepen van geesten, maar over het uitdrukken van een menselijke superkracht.”

Bij vodou, beter gekend onder de Engelse naam voodoo, denken de meesten onder ons helaas nog altijd aan poppetjes waar naalden in gestoken worden. Maar in haar solovoorstelling The Divine Cypher laat de Afro-Braziliaanse choreografe en beeldkunstenares Ana Pi dergelijke clichés over deze Haïtiaanse godsdienst volledig links liggen. Ze toont de typische bewegingen van de ritmische choreografieën die een cruciale rol spelen in vodou-rituelen, evenals in rituelen van de gelijkaardige Braziliaanse godsdienst candomblé, en die ook een grote invloed hebben op de stijl van urban dance vandaag.

“In vodou en candomblé wordt er bijvoorbeeld tijdens ceremonies in cirkels gedanst, rond een danser in het midden van de cirkel. Die choreografie is een voorloper van hedendaagse cyphers in straatdansen, waarbij een danser wordt aangemoedigd door gelijkgezinden die in een cirkel om hem of haar heen staan,” zegt Pi. “Ook de freeze, een basistechniek in breakdance, is erg aanwezig in vodou en candomblé. De invloed is heel breed, andere oude dansbewegingen komen bijvoorbeeld terug in hiphop en Braziliaanse funk.”

In haar voorstelling balanceert Pi ook een grote plastic waterfles op haar hoofd, ten dele een hommage aan de vrouwen in Haïti en andere landen die van oudsher op die manier gracieus zware lasten dragen. “Maar het is ook een knipoog naar een reeks TikTok-video’s,” glimlacht Pi. “In 2020 was op TikTok namelijk de zogenaamde Joro challenge populair, waarbij mensen zichzelf filmden terwijl ze dansten met een fles of blikje op hun hoofd. Ik wil in mijn werk het verleden, heden en de toekomst met elkaar verweven.”

De grote inspiratiebron voor The Divine Cypher is de film – en het gelijknamige boek – Divine Horsemen van de Amerikaanse experimentele filmmaker Maya Deren. Deren wijdde in het midden van de twintigste eeuw ongeveer zeven jaar van haar leven aan het observeren van de Haïtiaanse cultuur en de dansen binnen het voodoo-erfgoed. Al is observeren misschien niet het juiste woord.

“Deren gebruikt de camera in een enorm creatieve manier, met haar beelden schept ze als het ware een nieuwe werkelijkheid. Toen ik haar werk aan de universiteit leerde kennen, ging er een nieuwe wereld voor me open. Als je haar film bekijkt, lijkt de camera wel een lichaam te zijn.” In The Divine Cypher gaat Pi in dialoog met Derens beelden, die geprojecteerd worden op het podium. Ze zal ook een unieke opname met sacrale Haïtiaanse muziek afspelen, door Deren zelf opgenomen.

De voorstelling heeft een sterk poëtisch karakter, waarbij Pi wegblijft van het clichématige exotisme. “Koloniale heersers hebben stereotypen ontwikkeld rond vodou en candomblé, religies met wortels in Afrika die door de slavenhandel verspreid zijn geweest. Ze legden bijvoorbeeld de nadruk op zwarte magie, om angst aan te jagen en de godsdiensten weg te zetten als gevaarlijk en inferieur. Mensen die dergelijke clichés bevestigd willen zien, wil ik heel graag teleurstellen. Mijn voorstelling gaat niet over bijvoorbeeld het oproepen van geesten, maar ik wil wel tonen dat dans een menselijke superkracht kan uitdrukken, en tot geluk en schoonheid kan leiden. De functie van dans in vodou en candomblé is het huldigen van het leven, het toont de kracht van feestvieren. Tijdens het dansen kan je tegelijk feestvieren en bidden, zo zijn er specifieke dansen verbonden met gebeden aan de goden van bijvoorbeeld rechtvaardigheid of van het water.” Pi legt ook de link met de populaire sambadans uit haar geboorteland Brazilië, bij het grote publiek vooral bekend door het carnaval in Rio de Janeiro. “Samba betekent ‘bidden’.”

Samen dansen en feestvieren is zoals we weten de laatste jaren wel een stuk ingewikkelder geworden door een virus dat de ronde doet. “Daardoor is ons leven inderdaad een heel stuk doodser geworden,” zegt Pi droog. “Parties are very precious, they give us power". En op dit moment hebben we onvoldoende toegang tot die bron van kracht.”

De pandemie heeft haar ook serieus stokken in de wielen gestoken tijdens haar project, door reizen naar Haïti onmogelijk te maken. “Ik ben gelukkig één keer naar het land kunnen gaan, in februari 2020, om er de carnavalsfestiviteiten bij te wonen. Ik wou van start gaan met carnaval, omdat de film van Deren eindigt met een scène tijdens een carnavalsviering. Na die reis was het de bedoeling om nog verschillende keren terug te gaan, maar toen gingen de grenzen dicht.”

Om dat gemis op te vangen, ging Pi te rade bij Haïtiaanse artiesten die net als haar in Europa wonen – zelf woont ze al een decennium in Parijs. Maar ze hield via online platformen ook nauw contact met de artiesten die ze in Haïti leerde kennen. Die intercontinentale gesprekken zal ze integreren in een video, genaamd Another Anagram of Ideas, voor het New Yorkse MoMA-museum. Pi ontving in 2020 een beurs van het MoMA voor haar project The Divine Cypher. “Na het ontvangen van die beurs was het natuurlijk frustrerend om mijn plannen niet te kunnen uitvoeren zoals gepland, maar na verloop van tijd kon ik het zien als een uitdaging, om te ontsnappen aan die beperkingen. Ik heb dan beslist om er een meer fictioneel werk van te maken, waarbij je de grenzen van tijd en ruimte kan imploderen. Maya Derens werk is daar ook ideaal voor, want ze was een pionier in het gebruiken van videotechnologie om op een vrije manier lichaamsbewegingen vast te leggen en de kennis daarvan door te geven.”

Net zoals Deren, neemt ook Pi de rol van onderzoekster en pedagoge op zich. “Tijdens The Divine Cypher installeer ik op het podium ook een hoekje met onderzoeksmateriaal, wat ik mijn chapel of research noem,” zegt ze. “Ik wil ook kennis doorgeven, maar dan wel op een uiterst creatieve manier, met beelden en actie. Zo wil ik de verbeelding stimuleren.”

Dat Deren als vrouw in het midden van de twintigste eeuw niet terugschrok voor een dergelijke onderneming, is voor Pi ook een grote bron van inspiratie. “Ik krijg zelf in deze moderne tijden nog de vraag of het niet gevaarlijk is om als vrouw alleen te reizen naar landen zoals Haïti. Dan denk ik aan Deren, die dat zoveel decennia eerder al deed. Ook zij had trouwens een vrouwelijke mentor, namelijk Katherine Dunham (Afro-Amerikaanse danseres, choreografe en antropologe, red.). Hopelijk zullen er na mij nog vele anderen volgen, om dit werk voort te zetten.”